خواب تنها برای بازگرداندن انرژی از دست رفته طی روز نیست. اثر خواب بیشتر از آن چیزی است که فکر می‌کنیم. مغز هنگام خواب، خود را از مواد سمی ناشی از کارکرد فعالیت‌های عصبی باقیمانده طی روز پاک می‌کند. یافته‌های دانشمندان در حوزه مغز مشخص کرده وقتی خواب کافی نداریم مغز شروع به خوردن بخش‌های مهمی از خودش می‌کند. می‌پرسید چطور؟

نتایج تحقیقات نشان داده است خواب ناکافی مداوم باعث می‌شود مغز مقدار قابل‌توجهی از ارتباطات بین نورون‌ها را پاک کند که حتی با بهبود شرایط خواب این آسیب به حالت اول برنمی‌گردد.

در سال ۱۳۹۶ / ۲۰۱۷ تیمی از متخصصان علوم اعصاب به سرپرستی میشل بلسی از دانشگاه پلی‌تکنیک مارکه در ایتالیا، پاسخ مغز پستانداران را در عادت به خواب کم آزمایش کردند و به شباهت عجیب بین موش‌هایی رسیدند که خواب و استراحت کافی داشتند و آنها که محروم از خواب بودند.

همانند دیگر سلول‌های بدن، سلول‌های عصبی مغز به طور مرتب از سوی نوعی از سلول‌ها به نام گلیال بازیابی می‌شوند. سلول‌های گلیال سلول‌های پشتیبان هستند. آنها سیستم عصبی مرکزی را به هم پیوند داده و به طریق فیزیکی و شیمیایی از آن محافظت می‌کنند. علاوه‌ بر این، مواد شیمیایی و غذایی مورد نیاز سلول‌های عصبی را فراهم می‌آورند و اغلب به عنوان چسب در سیستم عصبی معرفی می‌شوند. آنها انواع مختلفی دارند که از آن میان سلول‌های آستروسیت و میکروگلیال را می‌توان نام برد. سلول‌های میکروگلیال برای پاکسازی سلول‌های کهنه و فرسوده از طریق فرآیندی به نام فاگوسیتوز یا بلعیدن عمل می‌کنند.

نوع دوم سلول‌های گلیا، استروسیت‌ها هستند که کار هرس کردن سیناپس‌ها (یا ارتباط‌های نورونی) غیر ضروری نورون‌ها را در مغز بر عهده دارند. ما می‌دانیم این فرآیند پاکسازی در حین خواب اتفاق می‌افتد. اما نکته مهم به‌دست آمده از تحقیقات نشان داده است فرآیندی مشابه، زمانی در مغز اتفاق می‌افتد که دچار کم‌خوابی می‌شویم. اما به جای این‌که قسمت‌های مناسبی از سلول‌ها در این فرآیند پاک شود، مغز شروع به آسیب زدن به خود می‌کند.

می‌توان آن را با یک مثال واضح‌تر کرد. به طور معمول شب‌ها زباله‌ها را کارکنان شهرداری از سطح شهر پاک و از فضای خانه‌ها دور می‌کنند. حالا به این فکر کنید که پس از چندشب بی‌خوابی، کسی وارد خانه شما شده تا زباله‌ها را خارج کند و همراه زباله‌ها چیزهایی مثل تلویزیون، یخچال یا حتی وسایل ارزشمندتان را دور بیندازد.

بلسی می‌گوید ما برای اولین بار نشان دادیم پروتئین دیواره سیناپس‌ها را آستروسیت‌ها به خاطر کمبود خواب می‌خورند و این یعنی واردشدن آسیب جدی به مغز.

در این آزمایش محققان موش‌ها را به چهار گروه دسته‌بندی کردند. یک گروه به مدت شش تا هشت ساعت می‌خوابیدند و استراحت کافی داشتند، گروه دوم به‌طور دوره‌ای می‌خوابیدند و خود به خود از خواب بیدار می‌شدند، گروه سوم هشت ساعت محروم از خواب بودند و گروه چهارم به مدت پنج روز به‌طور مزمن بی‌خوابی کشیده بودند و بیدار نگه‌داشته شده بودند.

محققان فعالیت هر دو نوع سلول را بررسی کردند. وقتی محققان فعالیت آستروسیت‌ها را در میان چهار گروه موش بررسی کردند، دریافتند فعالیت آنها در ۵.۷درصد از سیناپس‌های موش‌های خوب استراحت کرده و ۷.۳درصد از موش‌هایی که به‌ طور دوره‌ای و خودبه‌خودی بیدار می‌شدند، افزایش یافته است. اما فعالیت آستروسیت‌ها در موش‌های محروم از خواب و آنها که به‌ طور موقت بیدار نگه‌ داشته شده بودند متفاوت بود. این سلول‌ها فعالیت خود را در بخش‌های مرتبط با خوردن در مغز بیشتر افزوده بودند. در مغز موش‌های گروه سوم که محروم از خواب، بودند آستروسیت‌ها در ۸.۴درصد از سیناپس‌ها و در موش‌هایی که پنج روز به‌طور مزمن محروم از خواب بودند ۱۳.۵درصد از سیناپس‌ها فعال بودند. بلسی می‌گوید بیشتر سیناپس‌های خورده‌شده در دو گروه محروم از خواب بودند، مربوط به قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین جای مغز بود. برای مثال زباله و وسایل خانه را به یاد بیاورید. این کار آستروسیت‌ها مثل این است که بخشی از اسباب و اثاثیه که قدیمی‌تر، آنتیک‌تر و احتمالا خوب‌تر است را دور می‌ریزد.

اما وقتی تیم تحقیقاتی فعالیت سلول‌های میکروگلیا را در میان چهار گروه بررسی کردند متوجه افزایش این سلول‌ها در گروه‌های محروم از خواب شدند. این یافته نگران‌کننده بود، زیرا فعالیت میکروگلیا با بیماری‌هایی نظیر آلزایمر و سایر بیماری‌های تحلیل‌برنده مغزی همراه است. ما می‌دانیم عمل بلعیدن در سلول‌های آستروسیت بعد از کمبود خواب موقت و دائمی اتفاق می‌افتد. اما بعد از بیدارشدن‌های خودبه‌خودی اتفاق نمی‌افتد. اما برعکس فعالیت سلول‌ها در انواع محروم از خواب باعث افزایش عمل بلع سلول‌ها می‌شود که باعث ابتلای مغز به انواع اختلالات تحلیل‌برنده مغزی است.

البته هنوز سوالات زیادی باقی مانده است. مثل این‌که اگر این فرآیند در انسان‌ها بررسی شود و اگر بهبودی در مسیر خواب ایجاد شود، آیا این صدمات برطرف خواهد شد یا خیر؟

اما رشد ۵۰ درصدی مرگ ناشی از آلزایمر از سال ۱۳۷۸/ ۱۹۹۹ تاکنون و نیز مشکلات و درگیری اکثر ما برای داشتن یک خواب شبانه کافی به این معنی است که باید هر چه زودتر و سریع‌تر برای بهبود خواب‌مان کاری انجام دهیم.