اینجا پرسشی که مطرح می شود آن است که برای ابتلا نشدن به کم‌خونی چه باید کرد؟ چه وقت متوجه می‌شویم کم‌خون هستیم و در این صورت چه باید بکنیم و به طور کلی بهترین راه‌های پیشگیری و درمان کم‌خونی چیست؟

زمانی که مبتلا به کم‌خونی می‌شویم گلبول‌های قرمز خون کم می‌شوند که این کاهش نیز چندحالت دارد:

بزرگ‌شدن گلبول‌های قرمز: بعضی کم‌خونی‌ها به‌علت بزرگ‌تر‌بودن اندازه طبیعی گلبول‌های قرمز است.

این کم‌خونی‌ها معمولا بر اثر کمبود ویتامین ب ۱۲ و اسیدفولیک ایجاد می‌شوند.

کوچک‌شدن گلبول‌های قرمز: در نوع دیگری از کم‌خونی اندازه گلبول‌های قرمز کوچک‌تر از حد طبیعی خود می‌شود. کم‌خونی‌های ناشی از فقر‌آهن در این دسته جای می‌گیرند.

گلبول‌های قرمز در اندازه طبیعی خود هستند: بعضی کم‌خونی‌ها مربوط به اندازه گلبول‌های قرمز نیستند؛ یعنی اندازه گلبول‌های قرمز طبیعی است و این نوع کم‌خونی‌ها اغلب به‌دنبال خونریزی یا از بین‌رفتن سلول‌های خونی به‌وجود می‌آیند.

تغییر رنگ گلبول‌های قرمز: یکی دیگر از کم‌خونی‌ها مربوط به زمانی است که رنگ گلبول قرمز کاهش پیدا می‌کند.

آنمی (کم‌خونی) ناشی از تغذیه نامناسب: کم‌خونی‌های ناشی از کمبود یا فقر‌آهن، مس، اسیدفولیک و ویتامین ب ۱۲ در این دسته قرار می‌گیرند. در این نوع از کم‌خونی رنگ گلبول‌های قرمز تغییر نمی‌کند.

یکی از شایع‌ترین دلایل کم‌خونی، فقر آهن است که در بعضی گروه‌های سنی بیشتر دیده می‌شود؛ مثلا زنان در دوران بارداری بیشتر در معرض ابتلا به این نوع کم‌خونی قرار می‌گیرند.

در دوران بلوغ (به‌ویژه دختران) هم احتمال ابتلا به این نوع کم‌خونی‌ها بیشتر است. به علاوه امکان ابتلای افرادی که در سن رشد هستند به این نوع کم‌خونی زیاد است. حتی افرادی که به‌طور حرفه‌ای ورزش می‌کنند هم به‌دلیل انجام حرکات سنگین ورزشی، گلبول‌های قرمزشان از بین می‌رود و احتمال ابتلا به این نوع کم‌خونی در آنان بیشتر می‌شود.

کم‌خونی اغلب به‌صورت رنگ‌پریدگی صورت یا مخاط، مانند مخاط چشم، بی‌حالی، ضعف، سرگیجه، تنگی نفس یا اختلالات خلقی ظاهر می‌شود که این علائم به‌دلیل اختلال در خون‌رسانی به ارگان‌های مختلف است. همچنین با توجه به اینکه کار گلبول‌های قرمز حمل اکسیژن به ارگان‌هاست، وقتی گلبول‌های قرمز کم می‌شوند اکسیژن کافی به ارگان‌ها نمی‌رسد و به همین دلیل نمی‌توانند به‌خوبی کارشان را انجام دهند؛ بنابراین افرادی که از این نوع کم‌خونی رنج می‌برند معمولا احساس خستگی، بی‌حالی و ضعف دارند.

معمولا این نوع کم‌خونی‌ها زیاد شایع نیستند، چون ویتامین ب ۱۲ و اسید فولیک در منابع حیوانی بیشتر یافت می‌شود. افرادی که گیاهخوار هستند و گوشت را از برنامه غذایی خود حذف می‌کنند، بیشتر در معرض کمبود ویتامین ب ۱۲ قرار می‌گیرند.

البته اگر کسی که کم‌خونی ناشی از کمبود ویتامین ب ۱۲ دارد اسید‌فولیک مصرف نکند بیماری‌اش کاملا درمان نمی‌شود.

در کم‌خونی‌های ناشی از کمبود مس هم معمولا با دریافت مکمل مورد نیاز، مشکل برطرف می‌شود؛ البته شیوع این نوع کم‌خونی نسبت به کم‌خونی‌های دیگر کمتر است، درصورتی که بیشترین کم‌خونی‌ها متعلق به کم‌خونی‌های ناشی از فقرآهن است.

با توجه به اینکه در دوران بارداری تغییرات فیزیولوژیک زیادی در بدن اتفاق می‌افتد، حجم خون هم افزایش می‌یابد؛ بنابراین نسبت گلبول‌های قرمز به قسمت مایع خون، کمتر می‌شود و درواقع، چون خون رقیق‌تر است، شخص با کم‌خونی مواجه می‌شود؛ پس در دوران بارداری، شخص درصورت لزوم و با مشورت پزشک باید از مکمل‌های آهن استفاده کند.
به‌طور کلی در درمان انواع کم‌خونی ۳ تا ۷ روز طول می‌کشد تا سطح هموگلوبین خون بالا بیاید و وضعیت کم‌خونی تا حدودی بهبود پیدا کند؛ بنابراین اگر شخص، کم‌خونی ناشی از فقرآهن دارد حتما باید بین ۳ تا ۶‌ماه دارو مصرف کند تا ذخایر بدنش جبران شود.

به علاوه اگر کم‌خونی به‌موقع درمان نشود، علائم آن به مرور بیشتر و بدن کمبود و ضعف بیشتری را متحمل می‌شود.

درمان کم‌خونی‌های ناشی از کمبود آهن، اصلاح شیوه تغذیه است. برای این کار هم باید مصرف منابع غذایی حاوی آهن را افزایش دهیم. منابع تغذیه‌ای حاوی آهن در ۲ دسته قرار می‌گیرند:

غذا‌هایی که منبع آهن آن‌ها «هم» (آهن به زبان یونانی) است که این نوع آهن در انواع گوشت‌ها یافت می‌شود؛ مثلا گوشت، مرغ، ماهی و انواع غذا‌های دریایی که جذب آهن از این نوع مواد غذایی نسبتا خوب است.

غذا‌هایی که منبع آهن آن‌ها «غیر‌هم» است که این نوع آهن را می‌توان در انواع سبزی‌ها ازجمله اسفناج، جعفری و حبوباتی مانند عدس جست‌وجو کرد. ولی جذب آهن از این نوع مواد غذایی کمتر است، به همین دلیل نقش زیادی در جبران کم‌خونی ندارند و بهتر است افرادی که کمبود آهن دارند از طریق خانواده گوشت‌ها، کمبود آهن خود را جبران کنند.

البته اگر کمبود آهن با تغذیه جبران نشود باید از مکمل‌های غذایی استفاده کنیم که معمولا به‌صورت قرص، کپسول، شربت و آمپول‌های حاوی آهن تجویز می‌شود.

برای پیشگیری از کم‌خونی علاوه‌بر داشتن سبک زندگی سالم و انجام ورزش، تغذیه هم نقش مهمی ایفا می‌کند. اگر بخواهیم دچار کم‌خونی ناشی از فقرآهن نشویم باید حتما از منابع آهن، اسیدفولیک و ب ۱۲ استفاده کنیم که می‌توان آن‌ها رادر لبنیات، میوه و سبزیجات یافت.

البته خانواده گوشت‌ها هم بسیار مهمند، زیرا هم منبع غنی از ویتامین ب ۱۲ هستند و هم آهن. افرادی که گیاهخوارهستند، ابتدا از لحاظ تامین ویتامین ب ۱۲ مشکلی ندارند، اما بعد ۳ تا ۵ سال به مرور این ویتامین را از دست می‌دهند و بدین‌ترتیب مشکلاتی مانند کم‌خونی خواهند داشت. ولی گیاهخوار‌هایی که از شیر، تخم‌مرغ و لبنیات استفاده می‌کنند معمولا دچار کمبود خاصی در این زمینه نمی‌شوند. در واقع باتوجه به اینکه کمبود هموگلوبین باعث کم‌خونی می‌شود یکی از راه‌های جلو‌گیری از آن تقویت بدن با تغذیه مناسب است؛ بنابراین بهترین کار در این خصوص خوردن غذا‌های خونساز است؛ یعنی غذا‌هایی که طبیعت آن‌ها گرم و مرطوب است؛ مثل دیزی که طبع آن، هم گرم است و هم مرطوب.

میوه‌هایی مانند انگور، به‌ویژه شیره آن هم برای خونسازی بسیار مناسب است. غذا‌هایی که سبزیجاتی مانند شنبلیله دارند هم در درمان کم‌خونی بسیار مؤثرند؛ مانند اشکنه.

خوردن کباب و انواع گوشت هم خونساز است. البته برخلاف نظر عموم، مبنی بر خونساز بودن جگر، جگر خونساز نیست، ولی اغلب دوای خوبی محسوب می‌شود، نه غذایی خوب؛ یعنی فرد هنگام بیماری می‌تواند از آن استفاده کند، ولی به‌عنوان غذای روزانه نمی‌توان زیاد از آن استفاده کرد، چون خون را غلیظ می‌کند. سبزیجاتی مثل کرفس و اسفناج یا غذا‌هایی حاوی کشک مانند کشک بادمجان و خشکباری مانند پسته و خرما هم بسیار خونساز هستند.